മൂന്ന് നൂറ്റാണ്ടുകള്‍ക്ക് മുമ്പ് അന്നത്തെ വേണാടിന്റെ തലസ്ഥാനമായ ആറ്റിങ്ങലില്‍ നടന്ന ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ക്കെതിരായ രക്തരൂക്ഷിതമായ പോരാട്ടമാണ് ആറ്റിങ്ങല്‍ കലാപമെന്നറിയപ്പെടുന്നത്. ആറ്റിങ്ങല്‍ കേന്ദ്രമായ വേണാടില്‍ 12, 13, 14 നൂറ്റാണ്ടുകളില്‍ ഇവിടുത്തെ കച്ചവടത്തില്‍ പ്രധാന ഇടനിലക്കാരായി നിന്നിരുന്നത് മുസ്‌ലിംകളായിരുന്നു. ഇവര്‍ക്കൊപ്പം ഇടനില കച്ചവടത്തില്‍ ഈഴവരും നിലയുറപ്പിച്ചിരുന്നു. വേണാട്ടില്‍ അന്ന് ശക്തമായ അയിത്താചാരങ്ങളും ജാതി കോയ്മകളും തീണ്ടലും തൊടീലും എല്ലാ കൊടികുത്തിവാഴുന്ന സമയമായിരുന്നെങ്കിലും ഈ പ്രദേശത്തെ വാണിജ്യവ്യാപാര ഏര്‍പ്പാടുകളെയൊന്നും ഇത് ബാധിച്ചിരുന്നില്ല. ആദ്യം അറബികളാണ് ഈ മേഖലയില്‍ വ്യാപാര ബന്ധം നടത്തിയിരുന്ന വിദേശികള്‍. വാസ്‌കോഡി ഗാമയുടെ കേരളത്തിലേക്കുള്ള വരവിനു ശേഷം പോര്‍ച്ചുഗീസുകാരും ഡച്ചുകാരുമെല്ലാം വേണാടുമായി വളരെ വിപുലമായ വ്യാപാര ബന്ധത്തില്‍ ഏര്‍പ്പെട്ടിരുന്നു. വ്യാപാര മത്സരത്തിന്റെ ഭാഗമായി ഡച്ചുകാരും പോര്‍ച്ചുഗീസുകാരും തമ്മിലുള്ള സംഘട്ടനങ്ങളും സാധാരണമായിരുന്നു.

17ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ വേണാട് ഭരണാധികാരി ഉമയമ്മ റാണിയുടെ ഭരണ കാലത്താണ് ബ്രിട്ടീഷ് ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനി ഈ പ്രദേശത്തെത്തുകയും വ്യാപാരം ശക്തമായി തുടങ്ങുകയും ചെയ്തത്. ഉമയമ്മ റാണി നേരിട്ട് ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയെ ക്ഷണിച്ചതായും ചരിത്രത്തില്‍ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. 1694 ജൂണ്‍ മാസം 29ാം തീയതി ഉമയമ്മ റാണി ബ്രിട്ടീഷ് ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിക്ക് അഞ്ചുതെങ്ങില്‍ ഒരു കോട്ട കെട്ടാനും കുരുമുളക് ഉള്‍പ്പെടെയുള്ള ഇതര നാണ്യവിളകളുടെ കുത്തക സംഭരണത്തിനും വ്യാപാരത്തിനും അനുമതി നല്‍കുകയും ചെയ്തു.

അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ടയുടെ അധിപതികളായി നിയമിതരായ ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയുടെ ഉദ്യോഗസ്ഥന്‍മാര്‍ തികഞ്ഞ അഴിമതിക്കാരും ജനദ്രോഹികളുമായിരുന്നു. നാട്ടുകാരെ ദ്രോഹിക്കുകയും പീഡിപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുന്നത് ഇവര്‍ക്കൊരു വിനോദമായിരുന്നു. ആറ്റിങ്ങല്‍ കലാപത്തിന് സാഹചര്യമൊരുക്കിയ അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ടയുടെ അധിപന്‍ വില്യം ഗിഫോര്‍ഡ് 1719ലാണ് ചുമതലയേറ്റത്. ഭാര്യ കാതറീന്‍ ഗിഫോര്‍ഡിനോടൊപ്പം ഇവിടെയെത്തിയ അദ്ദേഹം എല്ലാവിധ വഞ്ചനകളും കള്ളത്തരങ്ങളും നടത്തി. കമ്പനിക്ക് വാങ്ങിക്കൂട്ടിയ കുരുമുളകിന്റെ തൂക്കത്തിലും അളവിലും വെട്ടിപ്പ് നടത്തിയിരുന്നത് ഗിഫോര്‍ഡിന്റെ അനുയായിയും പറങ്കിയുമായ ഇഗ്‌നേഷ്യോ മലറിയോസ് എന്നയാളായിരുന്നു. ഇതിനെതിരെ ആറ്റിങ്ങലില്‍ പുതിയൊരു രാഷ്ട്രീയ മുന്നേറ്റത്തിന് വഴിതെളിഞ്ഞു. പീഡിതരായ അവര്‍ണ വിഭാഗക്കാരും മുസ്‌ലിംകളും ഒറ്റക്കെട്ടായി സംഘടിക്കാനും തുടങ്ങി.

ഈ സമയത്ത് അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ടയുടെ സമീപത്ത് കച്ചവടക്കാരുടെയും മത്സ്യത്തൊഴിലാളികളുടെയും ഹിന്ദു സമുദായത്തില്‍പ്പെട്ട മറ്റ് ചിലരുടെയും മൃതദേഹങ്ങള്‍ വെടികൊണ്ട പാടുകളുമായി കരക്കടിഞ്ഞു. നിരപരാധികളും സാധുക്കളുമായിരുന്ന സാധാരണ ജനത്തിന് നേരേ മദ്യാസക്തിയില്‍ വിനോദമെന്നോണം വെടിവെച്ചു രസിക്കുന്ന ബ്രിട്ടീഷ് നരാധമന്‍മാര്‍ക്ക് നേരേ വിദ്വേഷം ആളിക്കത്തി. ചിറയിന്‍കീഴിലെ പ്രശസ്തമായ ഒരു ക്ഷേത്രത്തിലെ മേല്‍ശാന്തി പൂജാരി ബ്രാഹ്മണനെ ഇംഗ്ലീഷുകാരുടെ കുതിരപ്പട്ടാളം വളയുകയും ബലാത്കാരമായി അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ടയില്‍ കൊണ്ടുവന്ന് പീഡിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു. ഇത്തരം സംഭവങ്ങള്‍ ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിക്കെതിരെ ശക്തമായ ജനരോഷം ആളിപ്പടരാന്‍ ഇടയാക്കി. ഹിന്ദുക്കളും മുസ്‌ലിംകളും അവര്‍ണനെന്നോ സവര്‍ണനെന്നോ വ്യത്യാസമില്ലാതെ തന്നെ ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ക്കെതിരെ സംഘടിക്കാന്‍ നിര്‍ബന്ധിതരായി. ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ക്കെതിരെ പോരാടാന്‍ കുടമണ്‍ പിള്ളയുടെ സഹായം ഇവര്‍ അഭ്യര്‍ഥിക്കുകയും ചെയ്തു.

കുടമണ്‍ പിള്ളക്ക് വലിയൊരു കളരി അന്നുണ്ടായിരുന്നു. വീരമാര്‍ത്താണ്ഡന്റെയും മണമേല്‍ ഗുരുക്കളുടെയും നേതൃത്വത്തില്‍ അതികഠിനമായ പരിശീലനമാണ് അവിടെ നല്‍കിയിരുന്നത്. ഈ കളരിയില്‍ തന്നെ നാട്ടുകാരും അഭ്യാസ മുറകള്‍ സ്വായത്തമാക്കി. രാത്രികാലങ്ങളിലാണ് പരിശീലനം നടന്നിരുന്നത്. ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ക്കെതിരായി ആഞ്ഞടിക്കാനുള്ള തയ്യാറെടുപ്പിലായിരുന്നു കുടമണ്‍ പിള്ളയും ധീരരായ നാട്ടുകാരും.
റാണിക്ക് എല്ലാവര്‍ഷവും ഇംഗ്ലീഷുകാര്‍ അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ടയില്‍ നിന്ന് വിലപ്പെട്ട സമ്മാനം കൊടുത്തയയ്ക്കുക പതിവുണ്ടായിരുന്നു. 1721ല്‍ ഇങ്ങനെ സമ്മാനവുമായി കോട്ടയുടെ തലവന്‍ ഗൈഫോര്‍ഡും 140 ഇംഗ്ലീഷുകാരുടെ സംഘവും അഞ്ചുതെങ്ങില്‍ നിന്നും ആറ്റിങ്ങല്‍ കൊട്ടാരത്തിലേക്ക് തിരിച്ചു. കമ്പനി ഉദ്യോഗസ്ഥന്‍മാരും പട്ടാളക്കാരും നാട്ടുകാരുമടക്കം വലിയൊരു സംഘമായിരുന്നു ഇത്. റാണിയെക്കണ്ട് പാരിതോഷികങ്ങളും നല്‍കി സംഘം മടക്കയാത്രക്കായി തിരിച്ചു. ബ്രിട്ടീഷുകാര്‍ക്കെതിരായ കടന്നാക്രമണത്തിന് തയ്യാറായി കുടമണ്‍ പിള്ളയും യോദ്ധാക്കളും നദിയിലും കരയിലുമായിത്തന്നെ ഉണ്ടായിരുന്നു. കുടമണ്‍ പിള്ളയുടെ സൈന്യത്തെ കൂടാതെ മുസ്‌ലിം സൈന്യവും അവിടെ എത്തിയിരുന്നു.

മിന്നല്‍ വേഗത്തില്‍ നടത്തിയ ആക്രമണത്തില്‍ 151 ഇംഗ്ലീഷുകാരും തദ്ദേശീയരായ ആറ് ഇംഗ്ലീഷ് പടയാളികളും മരിച്ചുവീണു. ഗിഫോര്‍ഡും കൂട്ടാളികളും ഒന്നടങ്കം കൊല്ലപ്പെട്ടു. ബ്രിട്ടനിലെ ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയെ ഞെട്ടിപ്പിക്കുകയും ഭയവിഹ്വലരാക്കുകയും ചെയ്ത സംഭമായിരുന്നു ഇത്. അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ട പിടിച്ചെടുത്ത നാട്ടുകാര്‍, മാസങ്ങളോളം കോട്ടയുടെ നിയന്ത്രണം കൈയില്‍വച്ചിരുന്നു. മറ്റിടങ്ങളില്‍നിന്നു കൂടുതല്‍ സേനയെത്തിയാണ് അഞ്ചുതെങ്ങ് കോട്ട പിടിച്ചെടുത്തത്. തലശ്ശേരിയില്‍ നിന്നും ഇംഗ്ലീഷ് പട്ടാളം എത്തിയാണ് കലാപത്തെ അടിച്ചമര്‍ത്തിയത്. ഇംഗ്ലീഷ് മേധാവിത്വത്തിനെതിരെ ആദ്യ സമരമായിരുന്നു ഇതെങ്കിലും, കൂടുതല്‍ അധികാരം ഉറപ്പിക്കാനുള്ള കരാറുകള്‍ നേടിയെടുക്കാന്‍ ഈ കലാപം ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിക്ക് സഹായകമായി എന്നത് കലാപത്തിന്റെ മറുവശമായി ചൂണ്ടിക്കാണിക്കപ്പെടുന്നു. ഇന്ത്യന്‍ സ്വാതന്ത്ര്യസമരത്തിലെ ഐതിഹാസിക ഏടാണ് ആറ്റിങ്ങല്‍ കലാപം. കേരളത്തിലെ ആദ്യത്തെ സംഘടിതകലാപം എന്ന പേരിലും ആറ്റിങ്ങല്‍ കലാപത്തിന് പ്രസക്തിയുണ്ട്.